1. W związku z tym, że kilka dni temu minęło 10 lat zharmonizowanej wersji podatku akcyzowego, przedstawiamy (po raz pierwszy w jego historii) syntetyczny portret własny tego podatku.
2. Najpierw dane liczbowe. W latach 2004-2013 był to drugi podatek w strukturze dochodów państwa (po podatku od towarów i usług). Dochody budżetowe nominalnie rosły w całym okresie: w 2004 r. wynosiły z tego tytułu 38 mld zł, a w 2013 60,6 mld. Dynamika wzrostu nominalnego dochodów budżetowych była jednak niższa niż w przypadku podatku od towarów i usług. Udział tego podatku w PKB spadł z 4,29% w 2004 r. do 3,6% w 2013 r., w tym roku będzie jeszcze mniejszy, bo dochody w pierwszym kwartale 2014 r. wyniosły tylko 13 mld (przy rocznej prognozie 62 mld zł) i są najniższe w historii: aby mógł być wykonany budżet na ten rok musiałby zdarzyć się cud.
Rosną za to zaległości podatkowe: w 2004 było to tylko 2,58 mld zł, a w 2013 – 6,52 mld zł, czyli ich kwota przekroczyła już 10% bieżących dochodów (stan alarmowy), a są to wyłącznie zaległości ujawnione i wymagalne. Kwota nieujawnionych zaległości jest prawdopodobnie dwa razy wyższa.
3. Spadek udziału dochodów z akcyzy w PKB nie ma ani systemowego, ani prawnego a tym bardziej ekonomicznego uzasadnienia, gdyż udział głównych branż akcyzowych w PKB jest stabilny lub nawet rośnie, przy zmieniającej się jednak strukturze wewnętrznej tego udziału. Gdyby tylko utrzymano wyjściowy udział tych dochodów z 2004 r., nominalne wpływy w 2013 r. byłyby o 9 mld wyższe (69 mld zł), a w tym roku prawdopodobnie aż o 16 mld (prognoza 62 mld, prawdopodobne wykonanie tylko 54 mld zł, potencjalne wpływy – 70 mld zł). Należy jednak zauważyć, że udział tego podatku w PKB powinien jednak wzrosnąć (a nie spadać) również z przyczyn prawnych, gdyż w ciągu ostatnich 10 lat:
a) wielokrotnie podwyższano wszystkie stawki tego podatku,
b) objęto podatkiem nowe grupy wyrobów takich jak:
- energia elektryczna,
- węgiel i wyroby węglowe,
- susz tytoniowy,
- gaz ziemny.
Biorąc pod uwagę tylko oficjalne prognozy dotyczące powyższych zmian, nominalne i realne dochody budżetowe z tego podatku powinny dodatkowo wzrosnąć, bo wartość produkcji, sprzedaży, importu oraz nabycia wewnątrzwspólnotowego ogółu wyrobów akcyzowych wykazuje w całym okresie tendencje wzrostową: m.in. spada w całym okresie produkcja niektórych wyrobów, w tym win owocowych (o 40%), lecz udział akcyzy z tego tytułu w strukturze dochodów budżetowych jest śladowy. Akcyza jest jednak podatkiem posługującym się głównie stawkami kwotowymi, przez co spadek wartości sprzedaży krajowej (eksport i dostawa wewnątrzwspólnotowa tych wyrobów nie podlega opodatkowania) nie musi się wiązać z proporcjonalnym spadkiem dochodów budżetowych. W wielkości branż tradycyjnych wyrobów akcyzowych występuje charakterystyczna zależność: wraz ze wzrostem wartości sprzedaży lub importu (nabycia wewnątrzwspólnotowego) tych wyrobów, spada udział kwoty tego podatku w wartości sprzedaży (regresywny charakter).
4. Utracone dochody budżetowe z tego podatku są wynikiem trzech procesów:
- rozwoju produkcji i przywozu z zagranicy nieopodatkowanych wyrobów, gdyż brak kontroli granicznej wewnątrz państw UE pozwala również na swobodne przemieszczanie tych wyrobów bez podatku,
- „działalność optymalizacyjna” polegająca na tworzeniu pozorów legalizmu uchylania się od podatku, mimo działania niezgodnego z prawem,
- tworzenia „atrap opodatkowania”, czyli rozwiązań pozornych o minimalnym znaczeniu fiskalnym (węgiel, gaz, susz tytoniowy).
5. Legislacyjny obraz podatku akcyzowego. W ciągu ostatnich lat uchwalono na temat tego podatku dwie ustawy, pierwsza z nich znowelizowana 6 razy, wnosząc 19 poprawek. Druga ustawa zmieniona 21 razy (w ciągu 4 lat!), wnosząc 520 zmian. Do pierwszej ustawy wydano 35 rozporządzeń wykonawczych, do drugiej – 80.
Minister Finansów wydał od 2007 r. ponad 3300 interpretacji urzędowych, co jest ilością bardzo małą na tle chociażby podwyżki podatku od towarów i usług – ponad 88 000! Niewiele jest również uchwał Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz wyroków Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej dotyczących polskiego podatku. Podatkiem tym rządzi (tam gdzie rządzi) nieformalnie minister finansów przy pomocy niepublicznych „listów partnerskich”, które są wysyłane do wiadomości wszystkich izb celnych: do dziś nie sposób oficjalnie ustalić, ile tego rodzaju listów wydano w całym dziesięcioleciu. Znanych jest około 200.
6. Szacunek rocznych strat dochodów budżetowych w tym podatku wynosi już 16% potencjalnych wpływów, przy czym w 2014 r. straty te będą jeszcze większe. Czynnikiem decydującym jest bezsilność organów państwa wobec działalności przestępczej (zwanej „szarą strefą”) oraz słabość koncepcyjna tego podatku, zarówno w warstwie krajowej jak i wspólnotowej: 10 lat harmonizacji tego podatku obniżyło jego efektywność fiskalną.